Хвоя сібірская кедравая

Хвоя сібірская кедравая
Маладыя дрэвы ў Варшаўскім батанічным садзе, Варшава
Навуковая класіфікацыя
Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Хвойныя Клас:  Хвойныя Парадак:  Хвоі Сямейства:  Хваёвыя Род:  Хвоя Падрод:  Strobus Від:  Хвоя сібірская кедравая
Міжнародная навуковая назва
Pinus sibirica Du Tour, 1803
Сінонімы
Pinus arolla Petrov Pinus cembra f. coronans (Litv.) Krylov Pinus cembra subsp. sibirica (Du Tour) A.E.Murray Pinus cembra var. sibirica (Du Tour) A.E.Murray Pinus cembra var. sibirica (Du Tour) G.Don Pinus cembra subsp. sibirica (Du Tour) Krylov Pinus coronans Litv. Pinus hingganensis H.J.Zhang Pinus sibirica var. hingganensis (H.J.Zhang) Silba
Ахоўны статус
Выклікаюць найменшыя асцярогі IUCN 2.3 Least Concern : / 42415
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   822573 NCBI   62752 EOL   1033591 GRIN   t:28543 IPNI   77095028-1 TPL   kew-2562160

Хвоя сібірская кедравая, Хвоя кедравая сібірская (Pinus sibirica) — адзін з відаў роду Хвоя; вечназялёнае дрэва, дасягае 35-44 м у вышыню і 2 м у дыяметры ствала. Максімальная працягласць жыцця — 500 (па некаторых дадзеных 800—850) гадоў.

Батанічнае апісанне

Ігліца і шышкі сібірскай хвоі

Хвоя сібірская кедравая адрозніваецца густой, канічнай, часта шматверхавінавай кронай з тоўстымі сукамі.

Кара і ствол

Кара гладкая, шэрая, тонкая, што робіць дрэва адчувальным да механічных пашкоджанняў (асабліва падчас нарыхтоўкі насення), у старых дрэў кара шэра-бурая, патрэсканая лускаватая. Парасткі апошняга года карычневыя, пакрытыя густым рудым пухам.

Дыяметр ствала — да 2 метраў. Галінаванне мутоўкавае.

Корань

Каранёвая сістэма магутная, паліморфная, яе будова залежыць ад асаблівасцяў глебы. Складаецца з кароткага стрыжневага кораня, ад якога адыходзяць бакавыя. Апошнія сканчаюцца дробнымі каранёвымі валасінкамі, на канцах якіх развіваецца мікарыза.

30 % усіх каранёў размешчаны на глыбіні 20 см, іншыя сыходзяць на глыбіню 1-1,5 м. На глебах, якія позна растаюць, каранёвая сістэма павярхоўная, але ветравальным дрэва ад гэтага не становіцца. У такіх умовах карані вельмі доўгія і ствараюць вялікую плошчу супраціву; карані суседніх дрэў зрастаюцца, што значна павышае іх ветраўстойлівасць. У пераўвільготненых глебах, дзе добра развіта мохавае покрыва, нярэдка ўтвараюцца Даданыя карані. На добра дрэнажаваных, асабліва лёгкіх па механічным складзе глебах пры кароткім стрыжневым корані (да 40-50 сантыметраў) у дрэва развіваюцца магутныя якарныя карані, якія пранікаюць на глыбіню да 2-3 метраў. Якарныя карані разам з прыкаранёвымі лапамі забяспечваюць устойлівасць ствала і кроны.

Каранёвая сістэма завяршае фарміраванне да 40 гадоў, затым яна толькі павялічваецца і патаўшчаецца.

Ігліца

Ігліца шчыльная, 6-13 см у даўжыню, цёмна-зялёная з шызым налётам, шырокая (1-2 мм), даўжынёй 6-14 см, у разрэзе трохграневая, злёгку вышчэрбленая, мяккая, сабраная ў пучкі па 5. Працягласць жыцця ігліцы — 5-11 гадоў.

Сібірская хвоя вельмі падобная на Pinus cembra і хвоя звычайная (Pinus sylvestris). Адрозніць ад апошняй можна з ігліцай — у сібірскай хвоі хваінкі сабраны ў пучкі па 5 штук, у звычайнай хвоі — па 2.

Шышкі

Хвоя сібірская кедравая — аднадомная, раздзельнаполая расліна, гэта значыць мужчынскія і жаночыя шышкі размяшчаюцца на адным дрэве. Расліна анемафільная: апыленне адбываецца пры дапамозе ветру. Мужчынскія шышкі (мікрастробілы) сабраны ля аснавання парасткаў (прыросту бягучага года), жаночыя (мегастробілы) утвараюцца на канцах роставых парасткаў, калі апошнія сканчаюць свой рост, каля верхавіннай пупышкі. Пупышкі канічныя, паступова звужваюцца, 6-10 мм даўжыні, не смалістыя; пупышкавыя лускі доўга і паступова завостраныя, ланцэтныя. Пылковыя стробілы на сваёй восі нясуць мікраспарафілы, больш буйныя ля аснавання, чым у вяршыні. На восі жаночых гузоў размешчаны крыючыя лускі. У іх пазухах знаходзяцца насенныя лускі з двума семазавязямі. Насенныя лускі ля аснавання шышак таксама больш буйныя, чым ля вяршыні.

Спелыя шышкі буйныя, выцягнутыя, яйкападобнай формы, спачатку фіялетавыя, а потым карычневыя, 5-8 сантыметраў шырынёй, у даўжыню да 13 сантыметраў; лускі іх шчыльныя, прыціснутыя, на паверхні пакрытыя кароткімі цвёрдымі валасінкамі. Шчыткі патоўшчаныя, шырока ромбападобныя, буйныя, да 2 см шырынёй з невялікім белым пупком. Шышкі выспяваюць на працягу 14-15 месяцаў.

Насенне

Кожная шышка ўтрымлівае ад 30 да 150 сямянак — кедравых «арэшкаў». Насенне буйное, 10-14 мм даўжыні і 6-10 мм шырыні, косазваротна-яйкападобнае, цёмна-бурае, без крылаў. Маса 1000 семачак — 100—400 грамаў. Спелыя шышкі лёгка лушчацца. З аднаго дрэва можна атрымаць да 12 кілаграмаў «арэхаў» за сезон. Плоданасіць хвоя сібірская кедравая пачынае ў сярэднім праз 60 гадоў, часам і пазней.

Шышкі ўтвараюцца толькі ў верхняй частцы кроны — вышынёй 1-1,5 м (рэдка — 2 м). Насенне пачынае з’яўляцца на асобных садовых дрэвах у 15-30 гадоў, калі яны маюць належны догляд і падкорм. У густых лясных насаджэннях — у 40-50 гадоў. Добрыя ўраджаі бываюць кожныя 4-5 гадоў, выдатныя — кожныя 10-15. Ва ўраджайныя гады на дарослым дрэве бывае да 80-100 шышак, рэдка — 140. Узмоцненае размнажэнне доўжыцца з 160 да 260 гадоў, пасля чаго паступова згасае.

Экалогія і размнажэнне

Сеянцы сібірскай хвоі

Вегетацыйны перыяд вельмі кароткі (40-45 дзён у годзе). Па гэтай прычыне кедр адносяць да маруднарослых парод. Яшчэ адно следства — прамы, роўны ствол.

Сібірская хвоя аддае перавагу ўрадлівым, добра дрэнаваным, свежым, глыбокім, лёгкім суглінкам. Дрэва святлалюбнае, але ў маладосці досыць ценевынослівае — нармальна развіваецца пад полагам матчыных раслін. Зімаўстойлівасць вельмі высокая — без пашкоджанняў вытрымлівае маразы да — 50 °C.

Сібірская хвоя патрабавальная да вільготнасці глебы і адноснай вільготнасці паветра, асабліва ў зімовы перыяд. Калі вільготнасць будзе недастатковай — насенне не ўтворыцца, таму ў месцах з сухім кліматам расці не можа, што абмяжоўвае яе рассялення ў лесастэпе.

Размнажаецца сібірская хвоя насеннем. Усходы магчымыя і пасля 4 гадоў адлёжвання. Шышкі спеюць у канцы жніўня — у пачатку верасня наступнага пасля цвіцення года і падаюць разам з насеннем на зямлю.

Для садовых насаджэнняў насенне дрэва лепш сеяць у год збору, у канцы верасня — у пачатку кастрычніка, за месяц да замярзання глебы. Першыя 20 гадоў хвоя расце вельмі павольна — сантыметраў на 10 у год. Далей — ужо на 30-40 см у год. У дарослым узросце дрэва дрэнна пераносіць перасадку. У 4-5 гадоў яго вышыня складае 15 см, у 10 гадоў — да 1,5 м, у 20 — 2,5 м, у 30 — да 9 м, дыяметр кроны — 3 м. У 70 гадоў сібірская хвоя дасягае 23 м вышынёй, дыяметр ствала — 0,5 м. У 100 гадоў вышыня дрэва складае каля 27 м. Працягласць жыцця хвоі можа складаць да 800—850 гадоў.

Штучна дрэва разводзяць і вегетатыўна — тронкамі, якія прышчапляюць на іншых відах хвоі — напрыклад, на хвоі звычайнай. Тронак верхавіны дарослага кедра, прышчэплены на падлеткавае дрэва, добра прыжываецца, хутка галінуецца і ўжо праз 3-4 гады дае шышкі.

Лепшы час прышчэпкі — першая палова мая, калі ў шчэпа (невялікага дрэўца хвоі або кедру) пачынаюць гнаць смолы. Прышчапляюць невялікі кедравы тронак з пупышкай на галоўны верхавінны леташні парастак.

Кедравы промысел

Нарыхтоўка кедравых арэхаў — даўні традыцыйны промысел сібіракоў. У дарэвалюцыйныя гады ў многіх раёнах Заходняга Сібірs ён меў вельмі важнае значэнне ў гаспадарчай дзейнасці насельніцтва, а месцамі быў асноўнай крыніцай грашовых даходаў. Да гэтага часу сярод насельніцтва тайговых пасёлкаў існуюць выказванні, звязаныя з тэрміналогіяй зборшчыкаў кедру, захаваліся прылады промыслу.

Да рэвалюцыі ўраджаі кедравых арэхаў часта збіралі неабдумана: проста секлі здаровыя дрэвы. З 30-х гадоў да гэтага часу зборшчыкі — шышкары — залазяць на дрэвы і адмысловымі шастамі збіваюць з іх шышкі.

На пачатку 60-х гадоў мінулага стагоддзя ў СССР кедравыя хвоі ахоплівалі больш 25 мільёнаў гектараў.

Распаўсюджанне і экалогія

Кедравы гай, Каражма

Сібірская хвоя мае вельмі вялікі арэал — ад вярхоўя ракі Вычагды на паўночным усходзе еўрапейскай часткі Расіі і ў вярхоўі ракі Алдан ва Усходняй Сібіры. Да поўначы гэтая хвоя даходзіць да 68° 30' паўночнай шыраты ўздоўж ракі Енісей, на поўдні — да паўночы Манголіі. Лясы сібірскай хвоі растуць у іглічна-тайговай зоне, паўночнай часткі Еўразіі, у цэнтры Кітая, у Японіі, Паўночнай Карэі, Манголіі, а таксама ў Паўночнай Амерыцы.

Кедр вельмі распаўсюджаны ў Заходняй Сібіры ад 48 да 66 ° з. ш., ва Усходняй Сібіры і на Урале. На захад ад Урала распаўсюджваецца толькі да Ціманскага кража. У Цэнтральным Алтаі верхняя мяжа распаўсюджвання кедра ляжыць на вышыні 1900—2000 метраў над узроўнем мора, а ў паўднёвых раёнах яна падымаецца да вышыні 2400 метраў. Сібірскі кедр расце таксама і на тэрыторыі Манголіі і Паўночнага Кітая. Сустракаецца таксама ў гарах Сіхатэ-Алінь (разам з Pinus koraiensis).

У мінулым від быў распаўсюджаны яшчэ шырэй і гусцей, але яго вынішчылі лясныя пажары і масавыя высечкі — для збору кедравых арэхаў і атрымання каштоўнай драўніны. Вядома, што продкі гэтага віду — родам з Усходняй Азіі — у трацічны перыяд (каля 66-2,5 млн гадоў таму) ахоплівалі вялікую тэрыторыю ад Азіі да Еўропы.

Штучныя насаджэнні

На тэрыторыі Еўрапейскай Поўначы Расіі існуюць пасадкі сібірскага кедра. Гэта старыя «дарэвалюцыйныя» кедравыя гаі: у Архангельскай вобласці гэта Каражменскі, Чараўкоўскі, Саязерскі, Сійскі і два Салавецкіх; у Валагодскай вобласці — Чагрынскі пад Гразаўцам, Катаеўскі і Пятраеўскі паблізу Вялікага Усцюга. У XVI стагоддзі на землях Толгскага манастыра пад Яраслаўлем быў закладзены гай сібірскага кедра плошчай у дзесяціну; каля пяцідзесяці дрэў жывыя да гэтага часу і багата плоданасяць. У 1957—1973 гадах зроблены пасадкі кедру ва Усцюжанскім спецнаслясгасе.

Сібірскі кедр часта блытаюць з Pinus koraiensis, Pinus pumila і Pinus cembra.

Кансарцыйныя сувязі

Двухтыднёвы праростак сібірскага кедру

Паміж сібірскай хвояй і птушкамі віду кедраўка (арэхаўка) (Nucifraga caryocatactes) гістарычна склаліся ўзаемна карысныя міжвідавыя кансарцыйныя сувязі. Насенне кедра служыць арэхаўкам асноўным кормам і, як вынік, у працэсе эвалюцыі гэта адбілася на будове некаторых яе органаў і ладзе жыцця, а інстынкт запасання арэхаўкамі корму на зіму апынуўся карысным для натуральнага аднаўлення і фарміравання насаджэнняў сібірскай хвоі. Ствараючы запасы насення, арэхаўка хавае іх невялікімі (да 30 арэшкаў) порцыямі ў шматлікіх месцах, больш-менш раўнамерна размешчаных на непакрытых і пакрытых лесам плошчах ў верхніх гарызонтах глебы і ў мохавым покрыве. Дзякуючы гэтаму ў месцах, дзе насенне арэхаўкай было згублена або па якіх-небудзь іншых прычынах не выкарыстана, утвараюцца адзінкавыя або групавыя ўсходы хвоі.

Акрамя кедраўкі насеннем кедра сібірскага сілкуюцца бурундук, вавёрка, собаль, мядзведзь, дзяцел, попаўзень і інш., Але аблігатнымі кансортамі сібірскай хвоі іх назваць нельга: у рацыёне гэтых жывёл насенне кедра не з’яўляюцца абавязковым. Толькі собалю (Martes zibellina), як паказалі даследаванні Г. Дулькейт для нармальнай жыццядзейнасці і ўзнаўлення патрабуецца некаторая колькасць насення гэтай пароды.

Сярод жывёл, якія сілкуюцца іншымі часткамі кедра (ігліцай, драўнінай, лубам і г. д.) аблігатныя кансорты, відаць, адсутнічаюць. Няма аблігатных кансортаў у сібірскай хвоі, верагодна, і сярод грыбоў, у тым ліку якія ўтвараюць мікарызу. Хоць сібірская хвоя — расліна ў моцнай ступені мікатрофная і пры адсутнасці мікарызы расці не можа, звязаныя толькі з кедрам грыбы-мікарызаўтваральнікі да гэтага часу не выяўлены. Вядома пакуль толькі адно: кедр развівае мікарызу з тымі ж відамі грыбоў, што і іншыя лесаўтваральныя пароды.

Хваробы і шкоднікі

Віды грыбоў губа яловая (Heterobasidion annosum) і Phaeolus schweinitzii шкодзяць караням дрэва, што спрыяе буралому.

Таксама кедр вельмі ўспрыяльны да іржаўнага грыбу віду Cronartium ribicola.

Фармакалагічныя ўласцівасці

Алей кедровага арэха нармалізуе ліпідны спектр крыві, зніжае ўзровень халестэрыну, спрыяе памяншэнню залішняй масы цела. Шэраг фізіялагічных эфектаў кедровага алею звязаны з наяўнасцю ў ім выяўленых тэрпенаў.

Значэнне і ўжыванне

Асноўны артыкул: Кедравы арэх

Асноўны артыкул: Кедравы тлусты алей

Кедравыя арэшкі

Драўніна

Каштоўная драўніна сібірскай хвоі мяккая, з прыемным пахам, высока цэніцца. Яна ўстойлівая да гніення і парэпання, лёгка апрацоўваецца, мае прыгожую тэкстуру і бактэрыцыдныя ўласцівасці. З яе вырабляюць мэблю. У шафах, зробленых з сібірскай хвоі, не заводзіцца моль.

Драўніна валодае рэзананснымі ўласцівасцямі, з яе робяць раялі, арфы, гітары. Таксама яна мае меншую шчыльнасць і лягчэй у апрацоўцы, чым, напрыклад, драўніна хвоі звычайнай, з яе вырабляюць алоўкі і акумулятарны шпон.

Вуллі, вырабленыя з драўніны сібірскай хвоі, добра засяляюцца пчоламі. Малако ў такім драўляным посудзе доўга не кісне, мае прыемны смак.

У традыцыйных рамёствах, акрамя драўніны, выкарыстоўваюцца тонкія карані кедра. З іх плятуць посуд розных формаў і памераў — карнявацікі.

Азеляненне

Сібірская хвоя дае шмат пылка і ўжываецца як дэкаратыўнае расліна — у адзінкавых і групавых пасадках.

Вылучаючы фітанцыды, дрэва ачышчае паветра. У лесе сібірскай хвоі мікрафлоры ў 2-3 разы менш, чым, напрыклад, у бярозавым. Паветра ў такіх насаджэннях амаль стэрыльнае, а драўніна адпуджвае моль, камароў і мошак.

Аднак сібірская хвоя вельмі адчувальная да забруджанасці паветра шкоднымі газамі. Таму яе непажадана саджаць паблізу буйных прамысловых прадпрыемстваў.

Ужыванне ў ежу

Жыхары тайгі называюць сібірскую хвою «хлебным дрэвам».

Кедравыя арэшкі — каштоўны харчовы прадукт, могуць ужывацца ў ежу як у сырым выглядзе, так і пасля тэрмаапрацоўкі. Па колькасці фасфатыднага фосфару кедравыя арэхі пераўзыходзяць усе іншыя віды арэхаў і насенне алейных культур і раўнацэнныя соі — найбольш багатай крыніцы лецыціну сярод расліннай сыравіны. Сутачную патрэбнасць чалавека ў такіх дэфіцытных мікраэлементах, як марганец, медзь, цынк і кобальт, забяспечваюць 100 г ядра арэхаў. Яны ж з’яўляюцца багатай крыніцай ёду. Сярод вугляводаў у насенні кедра змяшчаецца (%): крухмалу — 5,80; глюкозы — 2,83; дэкстрыну — 2,26; клятчаткі — 2,21. Фруктоза і цукроза складаюць толькі 0,25 і 0,44 %. Бялок кедравых арэхаў адрозніваецца высокім утрыманнем лізіну, метыяніну і трыптафану — найбольш дэфіцытных незаменных амінакіслот, якія звычайна лімітуюць біялагічную каштоўнасць бялкоў.

Арэхі ідуць на выраб кедравага тлустага алею. Ён утрымлівае ў два разы больш вітаміну Е у параўнанні з грэцкім арэхам і міндалем, а таксама вітаміну Р (незаменныя тлустыя кіслоты). Па суме тлустых кіслот кедравы алей пераўзыходзіць арахісавы, соевы, сланечнікавы, кукурузны і баваўняны алей. Жмых выкарыстоўваецца ў якасці харчовага прадукта для людзей і жывёл, а з канца XX стагоддзя — і ў вытворчасці біялагічна актыўных дабавак. Жмых, што застаецца пасля вырабу алею, выкарыстоўваецца для вырабу халвы, тартоў, пірожных і печыва. Вельмі тонка расціраючы арэхі з вадой атрымліваюць кедравае малако. Гэтак жа робяць і вяршкі, толькі колькасць вады ў іх мінімальная.

Можна вырабляць кандытарскія вырабы, узбагачаныя бялковымі прадуктамі з ядраў арэхаў кедравай сібірскай хвоі, якія могуць быць рэкамендаваныя для функцыянальнага і лячэбна-прафілактычнага харчавання.

На аснове кедравага алею распрацаваны рэцэптуры трохкампанентавых сумесяў раслінных алеяў, аптымізаваных па складзе кіслот ω-3 і ω-6 і прызначаных для функцыянальнага харчавання. Распрацаваны камбінаваныя прадукты з кедравым жмыхам: сыры, маянэзы, кандытарскія пасты, крупы хуткага прыгатавання, харчовыя канцэнтраты — паўфабрыкаты мучных кандытарскіх вырабаў, хлебабулачныя вырабы.

Ужыванне ў медыцыне

Паштовая марка СССР

Ігліца дрэва багатая на вітамін C, каратын, а таксама кальцый, фосфар, марганец, жалеза, медзь, кобальт, ёю лечаць цынгу. У народнай медыцыне настой шкарлупіны свежых арэхаў п’юць пры глухаце, нервовых засмучэннях, хваробах печані і нырак, ад гемарою, адварам шкарлупіны мыюць рукі і ногі для выдалення валасатасці.

Алей кедравага арэха з’яўляецца паўнавартаснай крыніцай поліненасычаных тлустых кіслот (ПНТК). Для задавальнення сутачнага запатрабавання незаменных тлустых кіслот неабходна штодня ўжываць каля 20 мл алею ў дзень. Аказвае халестэрынапаніжаючае дзеянне, спрыяе нармалізацыі ліпіднага спектру крыві (узровень халестэрыну ЛПВП павысіўся на 29 %, а ўзровень ЛПНП знізіўся на 21 %, індэкс атэрагеннасці панізіўся на 40 %), зніжэння сісталічнага артэрыяльнага ціску і памяншэння залішняй масы цела. Пацверджана прафілактычная эфектыўнасць кедровага алею пры яго ўключэнні ў дыетычнае харчаванне хворых з сардэчна-сасудзістай паталогіяй.

Кедравыя арэхі ўтрымліваюць вітамін А (рэтынол), вітаміны групы В, якія паляпшаюць сардэчную дзейнасць і неабходныя для нармальнай дзейнасці нервовай сістэмы.

Здробненыя кедравыя арэхі прыгнятаюць страўнікавую сакрэцыю, памяншаецца выпрацоўка страўнікавага соку і зніжаецца яго кіслотнасць. 100 г кедравых арэхаў пакрывае сутачную патрэбнасць чалавека ў вітаміне Е (такафероле, які ў перакладзе з грэчаскай мовы азначае «нясу нашчадства»). Нездарма ў гады добрых ураджаяў насення значна ўзрастае і пладавітасць собаля і вавёрак.

Медыкі сцвярджаюць, што кедравыя арэхі здольныя папярэджваць туберкулёз і малакроўе.

Смала дрэва — жывіца — мае бальзаміруючыя ўласцівасці. Здаўна жыхары Сібіры і Уралу выкарыстоўвалі яе для лячэння гнойных ран, парэзаў, апёкаў. У часы Вялікай Айчыннай вайны кедравую жывіцу паспяхова выкарыстоўвалі ў шпіталях для лячэння параненых салдат. Яна засцерагае раны ад заражэння, спыняе гангрэнозныя працэсы. Таксама жывіца ўтрымлівае да 19 % шкіпінару.

Літаратура

• Атлас лесов СССР. — М., 1973.
• Pinus sibirica (Rupr.) Mayr — Сибирский кедр // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редактор тома М. М. Ильин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1934. — Т. I. — С. 163—164. — 302 + XVI с. — 5 000 экз.
• Бобров Е. Г. Лесообразующие хвойные СССР. — Л.: Наука, 1978.
• Бахтин, Ю. В., В. В. Будаева, А. Л. Верещагин, Е. Ю. Егорова, Е. Е. Жукова, А. С. Саратиков Эффективность использования кедрового масла в комплексном лечении больных с артериальной гипертонией // Вопросы питания. — 2006. — № 1. — С. 51-53.
• Воробьёв Д. П. Дикорастущие деревья и кустарники Дальнего Востока. — М.: Наука, 1968.
• Громова А. С., Луцкий В. И., Тюкавкина Н. И. Аромадендрин, апигенин и кемпферол из древесины Pinus sibirica.//Химия природных соединений, 1971, № 2, с.203-204
• Кирсанов В. А. Консорты кедра сибирского // Значение консортивных связей в организации биогеоценозов : (ru) / Пермский гос. пед. ин-т. Каф. ботаники. — Пермь : ПГПИ, 1976. — Т. 150. — С. 47—48.

Спасылкі

• Сосна кедровая сибирская Архівавана 18 сакавіка 2009.
• Всё о сибирском кедре, его близких и дальних родственниках